C.   ÖNERME ve ÖNERME TÜRLERİ

Doğru ya da yanlış olsa da herhangi kesin bir yargı bildiren (Örn: "Duvar sarıdır") cümledir. Her önerme cümledir ama her cümle önerme değildir. Emir, dua, istek ve soru tipindeki cümlelerle, adlar, sıfatlar… önerme olamazlar. (Örn: "Duvar sarı olmalıdır"; “Umarım duvar, sarıya boyanmıştır”; “Duvar, sarı mıdır?”…)
Her önerme, yüklenilen (özne), yüklenen (yüklem) ve bir de bağ (kopula, özneyi yükleme bağlayan bağlaç) bulunur.

Örneğin :    Duvar, sarıdır


      


1-   Önerme Çeşitleri





a.   Yargının Niteliğine Göre Önermeler

–   Olumlu ve Olumsuz Önermeler: Önermenin yükleminin niteliğine göre değerlendirilmesidir. Buna göre, şayet yüklem, özneye bir özellik ekliyorsa (“Ali, çalışkandır.”; “Pasta, çikolatalıdır.”; “Bütün kadınlar, güzeldir.”) Olumlu; şayet yüklem, özneden bir özellik çıkarıyorsa (“Ali, çalışkan değildir.”; “Masa burada değildir.”; “Hiçbir kadın, çirkin değildir.”) Olumsuz Önermedir.

Uyarı : Bu önermeleri değerlendirirken anlama değil biçime bakılır.

Örneğin :   “Ali, çalışkan değildir.” (Olumsuz)
   “Ali, tembeldir.” (Olumlu)


b.   Yargının Sayısına Göre Önermeler
–   Basit (Yüklemli, Kategorik) Önermeler: Şayet bir önerme, tek bir yargı taşıyorsa basit önermedir. Basit önermeler, sadece özne ve yüklemden oluşurlar. Ancak bazı durumlarda özne ve yüklem açıklamalı verilmiştir. Bunlara, Karmaşık Önermeler de  denir. Yine de tek bir özne ve yüklem bulunduğu için karmaşık önermeler, basit önermeler içerisinde değerlendirilirler.

Örneğin :   “Uzay, fethedilmiştir.” (Basit)
   “Tarih boyunca insanların ilgisini çeken uzay, meraklı insanlar tarafından fethedilmiştir.” (Karmaşık)


–   Bileşik Önermeler: Birden fazla yargı taşıyan önermelere denir.  Bileşik önermeler, bileşikliği taşıdıkları eklerle açıkça belli olan önermeler ve bileşikliği hiç ek taşımadıkları için gizli olan önermeler olarak ikiye ayrılırlar.


I)   Bileşikliği açıkça belli olan önermeler
   Koşullu Önermeler : Bu önermeler, iki basit önermenin “ise” bağlacıyla birleştirilmesiyle oluşur. Bunun sonucunda “ön bileşen” ve “art bileşen” ortaya çıkar. Ancak bu birleştirmede eğer, bağlaç art bileşenin olup-olmama koşulunu ön bileşene bağlıyorsa Bitişik Koşullu Önerme; eğer bağlaç ön bileşenle art bileşenden birini seçip diğerini yok ediyorsa Ayrık Koşullu Önermedir.

Örneğin :    “Çok çalışırsa, istediği bölümü kazanır.” (Bitişik)
   “Kazanamamışsa, gerektiği kadar çalışmış değildir.” (Bitişik)
   “Ya Marmara’yı ya da Ege’yi kazanacağım” (Ayrık)


   Bağlantılı Önermeler : Birbirlerine olumlu ya da olumsuz olarak bağlanmış önermeler topluluğuna de-nir.

Örneğin :   “Bu yaz hem gezeceğim hem de bol bol dinleneceğim.” (Olumlu – Bağlantılı)
   “Kışın ne gezdim ne de dinlendim.” (Olumsuz – Bağlantılı)


   Nedenli Önermeler : Ön bileşenin, art bileşenin nedeni olduğu önermelerdir. Bu önermelerde bağlantı genelde neden bildiren “çünkü” bağlacıyla yapılır.

Örneğin :    “Hasta olacaksın; çünkü kendine hiç iyi bakmıyorsun.”
   “Gitmeni uygun bulmuyorum, yani gitmeni istemiyorum.”


   Ekli Önermeler : Bu önermeler, “ama”, “fakat”, “mamafih”, “lâkin” gibi eklerle birbirine bağlanmış basit önermelerden oluşur.

Örneğin :   “İstediğin yere kaçabilirsin; ama benden sak-lanamazsın.”
   “Herkes trenden indi; lâkin o inmedi.”


II)   Bileşikliği gizli olan önermeler
Bu tür önermelerin bileşiklikleri biçimlerinden değil, anlamlarından çıkartılır.
   Özgülü Önermeler : Yükleminde bildirilen eylemin sadece özneye ait olduğunu bildiren önermelere denir. Bu önermelerde gizli bir “onların dışındakiler de bu özellik bulunmaz” anlamı vardır.

Örneğin :   “Bu matineye yalnız kadınlar girebilir.” (Kadın olmayanlar giremez.)
   “Ancak çalışanlar kazanacaktır.” (Çalışmayanlar kazanamayacaktır.)


   Çıkarmalı Önermeler : Özne ve yüklemin birbirine “dışında”, “hariç” kavramlarıyla bağlanır. Böylece yüklemdeki eylem, öznenin dışında öznenin ait olduğu kaplamın geneline yayılmıştır. Bu önermelerde “yüklemin yüklediği özelliğin tam tersi öznede bulunur”     ifadesi gizli olarak bulunmaktadır.

Örneğin :   “Seninle ilişkimiz hariç, tüm ilişkilerimde yalan söyledim.” (Seninle ilişkimde yalan söylemedim)
   “Çikolatalı pasta dışında pasta yemem.” (Çikolatalı pasta yerim)


   Karşılaştırmalı Önermeler : İçlerinde “en”, “en çok”, “daha çok” gibi ifadelerle kurulan önermelerdir. Bu önermelerde “Öznenin bulunduğu gruptaki diğer elemanlar yüklemin ifade ettiği özelliği barındırırlar.” ifadesi ile “ama özne, en çok barındırır.” ifadesi gizli olarak bulunmaktadır.

Örneğin :   “Bu olaya en çok o şaşırdı.” (Diğerleri de şaşırdı)
   “Bu araba en hızlısıdır.” (Diğer arabalar da hızlıdır.)


   Sınırlandırıcı Önermeler : Öznenin yüklemde ifade edilen özelliği nereye veya ne zamana kadar taşıdığını/taşıyacağını belirten önermelerdir. İfade edilen an-lamın tam tersini gizli olarak taşımaktadır.

Örneğin :   “Bu takım, son dört maçtır galibiyet yüzü görmedi.” (Dört maç öncesine kadar galibiyet alabiliyordu.)
   “17 Ağustos’tan sonra her şey değişti.” (17 Ağustos’tan önce her şey başkaydı.)


c.   Yargının Kipliğine Göre Önermeler
Bu tür önermelerin ortak özelliği basit önerme olmalarıdır. Öznenin yüklem ile ilişkisini bildirmektedir. Ancak, biçime değil de anlama göre değerlendirme yapıldığı için, kimilerince mantığın konusu dışında tutulmuştur.
–   Yalın (Assertorik) Önermeler: Öznenin yüklemi deney ve gözlemle ispatlanmış bir şekilde kendisinde taşıdığının ifade edildiği önermelerdir.

Örneğin :   “İnsan, omurgalıdır.”


–   Zorunlu (Apodiktik) Önermeler: Öznenin yüklemi zorunlu bir şekilde taşıdığını ifade eden önermelerdir.

Örneğin :   “Başarı isteyenlerin, sorumlu olması gerekir.”


–   Mümkün (Problematik) Önermeler: Öznenin yüklemde belirtilen özelliği olasılık olarak taşıyabildiğini ifade eden önermelerdir.

Örneğin :   “Ayça bugün buraya gelebilir.”

2-   Önermeler Arası İlişkiler

Önermeler arasındaki ilişkilere bakmak için basit önermeler üzerinde inceleme yapmak gereklidir. Basit önermeler, bir özne ve yüklemden oluşur. Mantıkta özne “S” harfi ile (Subject) ve yüklem “P” harfi ile (Predicate) gösterilir.
Önermelerin niteliklerine ve niceliklerine göre sınıflandırma yapılarak arasındaki ilişkileri belirtebiliriz. Nicelik için öznenin kapsamına, nitelik içinse yüklemin durumuna bakmak gerekmektedir.
Bütün S’ler P’dir.




Önermeler arası ilişkileri incelemek için karşı olma karesine bakılır. Buna göre önermeler arası ilişkiler, karşı olma ve döndürme olarak iki grupta incelenir.




a.   Karşı Olma
Aynı terimlerle kurulmuş olan önermelerin, ya nicelik, ya nitelik ya da hem nicelik hem de nitelik olarak birbirlerinden farklı olmasına denir. Bu durumdaki önermeler, üç şekilde incelenir.


–   Karşıt Önerme: Öznesi ve yüklemi aynı olan önermelerin sadece nitelik olarak farklılaşmasıdır. Nitelikleri değişen tümel önermeler Üst Karşıt; nitelikleri değişen tikel önermeler Alt Karşıt önermeler olur.
Örneğin :   “Bütün yollar Roma’ya çıkar.”                 Üst
                “Hiçbir yol Roma’ya çıkan değildir.”        Karşıt
             --------------------------------
                “Bazı yollar Roma’ya çıkar.”                    Alt
                “Bazı yollar Roma’ya çıkan değildir.”       Karşıt


–   Altık Önermeler: Öznesi ve yüklemi aynı olan önermelerin sadece niceliğinin faklı olması durumudur.
Örneğin :   “Bütün güzeller akıllıdır.”   
                “Bazı güzeller akıllıdır.”   
           --------------------------------
                “Hiçbir güzel akıllı değildir.”   
                “Bazı güzeller akıllı değildir.”   

–   Çelişik Önermeler: Öznesi ve yüklemi aynı olan önermelerin hem nicelik hem de nitelik yönünden farklı olması durumudur.
Çelişik önermeler arasında doğruluk değeri bakımından da bir zıtlık vardır. Buna göre önermelerden biri doğruysa diğeri zorunlu olarak yanlıştır.
Örneğin :   “Bütün eğlenceler  pahalıdır.”               D
                “Bazı eğlenceler pahalı değildir.”            Y
                --------------------------------
                “Hiçbir eğlence pahalı değildir.”             D
                “Bazı eğlenceler pahalıdır.”                   Y

İspatı : Çelişik önermelerin temel amacı, öne sürülen herhangi bir önermenin nasıl yanlışlanabileceğini göstermektir. Buna göre;





b.   Döndürme

Döndürme, önermelerle eşdeğerli olan başka önermelerin çıkartılmasıdır. Döndürme yapılırken temel amaç, özne ve yüklemin yerlerini değiştirerek eşdeğer ifadeler yaratmaktır. Böylece önermelerin doğruluk değeri araştırmaları daha rahat yapılabilmektedir. İki şekilde yapılır:

–   Düz Döndürme: Önermede özne-yüklem ilişkisi özne merkezli ele alınır. Ancak düz döndürmede  önermelerin olumluluğuna ya da olumsuzluğuna dokunmadan özne ve yüklemin yerleri değiştirilerek eşdeğeri bulunur.

Bütün A’lar, B’dir.	A	→	I	Bazı B’ler, A’dır.
Hiçbir A, B değildir.	E	→	E	Hiçbir B, A değildir.
Bazı A’lar, B’dir.	I	→	I	Bazı B’ler, A’dır.
Bazı A’lar, B değildir.	O	→	YOK	--------------------------

Örneğin :   

“Bütün kuşlar, omurgalıdır.” “Bazı omurgalılar, kuştur.”	D    D	Önermeler Eşdeğerdir
“Hiçbir zeki, hayvan değildir.” “Hiçbir hayvan, zeki değildir.”	D    D	Önermeler Eşdeğerdir
“Bazı insanlar, hızlı koşandır.” “Bazı hızlı koşanlar, insandır.”	D    D	Önermeler Eşdeğerdir
“Bazı insanlar, zeki değildir.” “Bazı zekiler, insan değildir.”	D    Y	Önermeler Eşdeğer Değildir

   
İspatı : Düz döndürmenin temel amacı, öne sürülen herhangi bir önermenin aynı doğruluk değerine sahip başka türlü ifadesini yaratmaya çalışmaktır. Buna göre;





–   Ters Döndürme: Herhangi bir önermenin niteliğini değiştirmeden öznesinin olumsuzunu yüklem; yüklemin olumsuzunu da özne yaparak eşdeğer önermesini bulma işidir.